Terminoloji

Tezhip: Altın ile yapılmış süsleme; Arabça’da “altınlama” anlamına gelir. Uygulamada tezhip yalnız altınla değil boya ile de yapılır. Daha çok el yazması kitapların sayfalarını, hat levhalarının kenarlarını süslemede kullanılmıştır.

Aher: (Ahar) Kâğıt terbiyesine verilen isimdir. Yumurta akıyla yapıldığı gibi ayrıca pişmiş toz pirinçle de yapılır ki buna pirinç aheri derler.

Altın varak: Kalıp şeklinde altın levha.

Altlık: Hattatlar, ressamlar ve müzehhiplerin yazdıkları ve yapacakları işlerinde altında bir karton veya mukavva gibi kullanılır.

Arasuyu: Yazı ile kenar suyu arasında yumuşak geçişi sağlayan ve iki tarafı altın cetvellerle sınırlandırılmış dar alana denir.

Berk: Yaprak.

Beynessütur: El yazmalarında satır aralarının altın veya boya ile çevrilmesi.

Bulut: Nakışlar arasında yer alan, stilize edilerek bir bulut izlenimi veren ve münhanilerle uzatılmış özel bir formdur. Çin bulutu da denir.

Cedvel : Yazıyı çerçeveleyen çizgi.

Çift Tahrir-Havalı Negatif Tekniği: Motif detaylarını gösteren çizgilerin, arada eşit zemin boşluğu bırakılarak boyanması ile yapılır.

Cüz gülü: Tezhipte “gül” adı verilen bezemelerin Kuran cüzlerinin her birinin arasında bulunan bezeme ögesi

Dip taşı: Altın varakların dövüldüğü bir tür çekiç.

Desen: Yalnız çizgilerle boyasız olarak yapılan çizim.

Durak- Secde İşaretleri: Kur’an–ı Kerimlerde durma, bölüm, secde ayeti gibi bazı özellikleri işaret eden ve genellikle sayfa yanlarında yer verilen grafik formlardır.

Fasılbaşı: Tezhipte kitapların konu başlıklarına yapılan bezemelerdir.

Form: Şekil, biçim.

Halkâr: Sırf altınla yapılan nakışlara denilir. Ekseriya tahrir çevrilmez. Çevrilirse tahrirli halkâr denir. Yine altından hafif gölgeler konur. Ve bazen da hafif renklendirilir ki o zaman Şikâf tâbir olunur.

Hatime: El yazması kitapların son sayfası ; genellikle eseri kaleme alan hattatın imzası burada bulunurdu ve kitabın ilk sayfaları gibi son sayfası da tezhiplenirdi.

Hassa Hârcı: Sanatkârlara padişah tarafından verilen para.

Hendesi: Geometrik, geometriyle ilgili.

Hilye: Hz. Muhammed’in (s.a.v.) başlıca vasıflarını anlatan metin. Hilyeler Türk sanatında çoğu zaman levha olarak yazılıp tezhiplenmiştir.

Hokka: Hattatlarla müzehhiplerin kullandıkları içinde ekseriya siyah mürekkep bulunan ufak hokka manasına gelir.

İbdâ: Yeni bir üslubun ilk ve orijinal örneği.

İcâzetname: İlimde ve yazıda eğitimini bitirenlere hocaları tarafından verilen izin, diploma.

İğne Perdahı: Küt burunlu kalınca bir iğneyle altınla kaplı bir yüzey üzerine noktalar yapma işlemi.

İmza: Sanatkârların isimlerini bildirmek için resim veya tezhibin münasip bir köşesine koydukları işarete derler. Bunlar bazen çok ufak atılır, kolaylıkla fark edilemez.

İplik: İki kenarında tahrir bulunan, cedvele bitişik ve iplik görünümünde çizilmiş ince renkli bir şerittir. Renkli olduğu gibi parlatılmış altın ile de boyanır.

Kalem: Hem fırçaya ve hem de yontularak yazı yazılan kamışa denir.

Kalemdan: Kalem kutusu.

Kalemfırça: Tek tüylü, son derece ince tezhip fırçası .

Karamemi: Kara Mehmed ’den kısaltılarak söylenmiştir. Kanuni Sultan Süleyman zamanında nakışhânesi baş ustasıdır.

Karamemi Üslubu: Karamemi’nin geliştirmiş ve sanata katmış olduğu bahar dalları ve natüralist çiçekli üsluptur.

Kenarsuyu: Kenarsuyu, tezyin edilmiş bir eserde, en dışta bulunan çerçevedir. Cetveller ve arasuyundan daha geniş yer kaplar. Eserin bezenmesinde önemli rolü olan kenarsuları, tezyini sanatlarda ana unsurlar arasındadır.

Kıt'a: Bir yazı parçası.

Kalemfırça: Tek tüylü, son derece ince tezhip fırçası.

Kalemişi: Tezhibin iç mimaride kullanımıdır. Mimaride duvarlarda, kubbelerde, tavanlarda, sıva, taş, ahşap, bez gibi malzemeler üzerine renkli boyalar ve altın varak kullanılarak yapılan süslemelere kalemişi ; bu süslemeleri yapan kişilere ‘kalemkr’, desenleri hazırlayan kişilere^de ‘nakkaş’ denir.

Klasik Tezhip: Lâcivert zemin üzerinde altınla yapılan tezhibtir.

Koltuk: Hat yazılırken yazılı sahifelerin uygun köşelerinde özellikle tezhib yapılmak üzere boş bırakılan köşelerdeki kare veya dikdörtgen şeklindeki alanlardır.

Kompozisyon: Bir sanat eserinde kurallara dayılı ve estetik anlamlı düzen kurma.

Kuzulu Cetvel: Sayfalarda metin etrafına çekilen altınlı veya altınsız cetvellerin dışında trilingle çekilen ince tahrir.

Levha: Hüsn-i hatla yazılmış, çoğu zaman tezhiplenmiş, duvara asılmak üzere çerçevelenen eser.

Motif: Bir tablonun, bir figürün yahut tezyini resmin esasını teşkil eden şekil ve unsur.

Murabba: Uzun şerit.

Murakka: Bir kaç tabaka kâğıt bir tahta üzerine dört kenarından yapıştırılır ve her tarafı yapışmak üzere ne kadar kalın istenilirse o kadar tabak kâğıt konulup vücuda getirilen bir mukavvadır.

Mushaf: Kuran- Kerim ve kutsal kitaplar.

Mücevher nokta: Tezhip sanatında düzgün geometrik şekillerle yapılmış olan nokta.

Mühre: Yazıyı ve tezhibi kağıda sabitleme işlemi. Kâğıtlar aherlendikten sonra cilâlamak maksadıyla üzerinde gezdirilen yuvarlak ve bazen iki kenarında sapı olan düz ve kalın camdır. Kaymasını temin için biraz kuru sabun sürülür.

Münhani: Kelime olarak “eğri çizilmiş” anlamındadır. El yazması kitap süslemelerde 11. yy ile 15. yüzyıllar arasında çok sık kullanılan bir desen çeşididir. Birbirine yapışık kümeler halinde olup kendine özgü bir renklendirme özelliğine sahiptir.

Müşterek Eser: İki veya daha ziyade sanatkâr tarafından birlikte çalışarak yapılan eser.

Müzehheb: Tezhip edilmiş eserlere denir.

Müzehhib / Müzehhibe: Tezhib yapan erkişi / hanım. Ezilmiş toz altınla birlikte sulu guvaj boya ile tezyinat yapan sanatkâr.

Müzehhip Çekmecesi: Her sanat erbabının kabili nâkil ufak bir çekmecesi vardır ki en kıymetli malzemesi ve âletleri orada saklı durur. Müzehhiplere ait olanlara müzehhip çekmecesi denir.

Nakışhâne: Bütün nakış yapan usta ve çırakların bir arada çalıştıkları odaya veya binaya derler. Bilhassa Topkapı Sarayındaki bu isimle anılır.

Pençberk: Tezhip sanatında geometrik şekillerle yapılmış beş yapraklı nokta.

Pesend: Parlak, yaldızlı tezhip işlerine pesend denir.

Remzi Motifler: Sembolik değeri olan motifler.

Reng-Efşan: Yazı aralarında zaman, zaman görülen boyalı bezemelere denir.

Rozet: Daire şeklinde olan bu motiflerin bazı sembolik anlamları da vardır. Her çeşit süslemede çok yaygın olarak kullanılan rozet motifinin zenginliği dikkat çeker. Özellikle kitap tezyinatında gülce, nokta, hizip gülü gibi isimler olarak kullanılmıştır.

Rumi: Kökeni çok eskilere giden soyut süsleme ögesidir. Klasik Türk süslemelerinin temel motiflerinden biridir.

Saz üslubu: Serbest kompozisyona ve fırça hareketlerine dayalı, az renkle çalışılan bir usluptur.İranlı sanatçı Şahkulu bulmuştur.

Saz Yolu : Uzun dallar üzerine yapılan ve daha ziyade klasik çini formlarında kullanılmış olan çiçekli veya yapraklı süslemedir.

Seberk: Tezhip sanatında geometrik şekillerle yapılmış üç yapraklı nokta.

Ser Bölük: Sanatta çalışan ayrı ayrı grupların başına denir.

Ser-Levha: Metnin başladığı sayfadaki başlıktır. Bazı yazmalarda bilhassa Kur’an–ı Kerim’lerde Fatiha ile Bakara suresinin ilk ayetlerinin yer aldığı karşılıklı iki sayfa ve Sultanlara takdim olunan yazma eserlerde ilk sayfa ile karşısındaki sayfa tamamıyla tezhipli olabilir.

Sim-Efşan: Yazı aralarında zaman, zaman görülen gümüş parçacıklarına denir.

Sure Başlıkları: Sûrelerin başladığı sayfalarda surenin baş kısmına yerleştirilen tezhip formudur; genellikle surenin adı ; nerede nazil olduğu bilgisini içerir.

Sure Gülü: Tezhipte “gül” adı verilen bezemelerin Kuran surelerinin her birinin arasında bulunan bezeme ögesi.

Stilize: Karakteri kaybolmadan sadeleştirilip, şematize edilen motif veya biçim.

Şah Kulu: “Şah kulu Rumî” Şah kulu Bağdadî. X. uncu Hicri asırda Bağdat’tan gelerek çalışmış farklı bir sanatkârdır.

Şâkird: Resim, tezhip ve yazı öğrenmek arzusunda olup çalışan öğrenci.

Şemse: Farsçada güneş kelimesinden gelen, oval formlardan oluşan motiflerin çok değişik çeşitleri cilt kapaklarında kullanılmıştır. XV. Yüzyılda tezhip sanatında da en güzel örneklerine rastlanmaktadır.

Şeşhane Nokta: Tezhipte geometrik şekillerle yapılmış altı köşeli nokta.

Şikâf: Halkâri yapılan işlerin üzerine boya konmasına denilir. Boyalı halkâr demektir.

Şimşir: Odunsu, sarımsı, renkli ve çok sert olan bir ağaç ve onun kerestesinden yapılan aletler. Tezhipte desen kalıbı olarak kullanılır.

Şükûfe: Farsçada çiçek demektir. Çiçek veya yaprakların tabiattakine benzer şekilde stilize eden bir süsleme üslubu.

Şükûfedan: Çiçek vazosu, çiçeklik.

Tahrir: Motiflerin ve çeşitli bezeme unsurlarının siyah veya koyu renklerle çizilen ince çizgiler, kontur.

Tahrir Fırçası: 0, 1, 2 numara samur fırçalara tahrir fırçası denir. Eskiden müzehhip ve ressamlar kendileri de yaparlardı. Şimdi hazır olarak zaman zaman piyasaya gelen iyi fırçalardan seçilerek yapılmaktadır.

Tezyinat: Süsleme veya süslemeler demek anlamına gelen Arapça kelime. Zeyyene fiilinden üretilmiştir. İslam sanatında cami, mescid, külliye veya saray gibi mimari yapılarda gerçekleştirilen süslemelere denir.

Tığ: Sayfada yazı dışındaki süsler, mızraka benzetilerek bu isim verilmiştir. Tezhipin bittiği alandan sayfa kenarına doğru uzanan düzgün çizgilere denir.

Tuğra: Sultanın ismi ve lakabı bulunan imza anlamında olup hat sanatının bir kolu olarak gelişmiştir. Türkçe’de kelime olarak sultanın ismini ihtiva eden özel bir işaret, sultan imzası gibi anlamlar ifade eder. Aslı Oğuz lehçesinde tuğra olup, Han’ın basılmış imzası demektir. Tuğralar Sultana özel olarak hazırlandığından tezhiplerine de özel bir önem verilmiştir. Orhan Gazi tarafından kullanılan ilk tuğra Orhan bin Osman ifadesinden ibaret olup, iki örneğinden ilki 1324 diğeri 1348 tarihlidir. İlk Osmanlı Sultanı Osman Gazi’ye ait bir tuğraya günümüze dek hiçbir yerde rastlanmamıştır. Bu nedenle 36 Osmanlı padişahı ama 35 Osmanlı padişah tuğrası vardır.

Üslûp: Tavır, tarz. Bir devre veya sanatçıya özgü sanat anlayışı.

Üstad: Sanatında usta, bildiklerini öğreten kıymetli sanatkâr.

Varakçı: Altın varakları işlemden geçirerek tezhibe hazırlayan kişi

Zahriye: Kitapların ilk bir veya iki sayfasında yer alan yuvarlak, köşeli olabilir ve ortasında madalyon halinde eserin adı ve müellifi (yazarı) ile bazen eserin kimin için, kimin adına yazıldığı ibareler yer alır.

Zahriye sayfası: Serlevha sayfasından önce gelen süslü sayfa

Zehep: Arapçada altın anlamındadır.

Zemin Doldurma: Bir tezhibin şekli belli olup Altınları sürülerek tahriri bitince araları münasip renklere boyanırsa buna zemin doldurma denilir.

Zencirek: Tezhipli sayfa kenarındaki geçmeler.

Zer-Efşan: Varak altın toz haline getirildikten sonra jelâtinli su ile karıştırılıp fırça ile kâğıt üzerine serpildikten sonra zer-mühre sürülerek parlatılması uygulanır. Yazı aralarında zaman zaman görülen altın parçacıklarına verilen addır.

Zer-Mühre: Tezhip yapılmış yüzeylerin parlatılması için kullanılan, ucunda yuvarlak ve cilalı bir akik bulunan alettir.

Zer-Ender-Zer: Altın zemin üzerine altın ile yapılan desene verilen addır.

Çini: Bir çeşit killi topraktan pişirilerek yapılan bir yüzeyi sırlı, çeşitli renk ve motiflerle süslenmiş keramik parçasına çini denir.

Ajurlu Çini: Çini ve seramiklerin bisküvi fırınlamasından önce belirli desenlere göre oyma ve süsleme. Deliklenmiş çini.

Akıtma: Sırın ve boyanın seramik mamul üzerinde kayması, birbiri içine karışmasıdır.

Çini Mozaik: Anadolu da Selçuklular devrinde geliştirilmiş bir tekniktir. İran da ve İlhanlılar devrinde en çok kullanılan tekniktir. Firuze en çok kullanılan renktir Bu çini tekniğinde mor, kobalt mavisi, siyah renkte hazırlanan çini plakalar istenen şekle göre kesilir. Kesilen parçacıklar dekoratif bir biçim oluşturacak şekilde bir araya getirilir. Çini renklerine göre ayrı ayrı fırınlanır. Çini mozaik ile kubbe içi, kubbeye geçiş, kemer ve mihraplar süslenmiştir.

Düz Çiniler: Tuğladan daha kaliteli ve sert olan çini hamuru ile yapılır. Kare, dikdörtgen gibi biçimleri olan düz çiniler genellikle lahitlerde görülür.

Kabartmalı Çini: Tek renkli çini şeklinde hazırlanmaktadır. Kitabeli çinilerde çok kullanılır. Yeşil, turkuaz, lacivert renkler görülür. Çini yumuşakken desenlendirilip sonra fırınlanır. Konya Mevlana'daki lahitler örnektir.

Lüster Tekniği: Lüster çinileri bir sırüstü tekniğidir. Fırınlanmış mat beyaz renkli çini üstüne lüster vey perdah denilen gümüş veya bakır oksitli bir karışımla desen işlenir. Fırınlandıktan sonra oksitlerdeki maden karışı ince sır görevi görür. Lüster tekniğinde desen sarı-kahverengi tonlarındadır.

Minai: İran da Büyük Selçukluların yarattığı ve kullanma seramiğinde çok kullanılan bir tekniktir. Minai tekniğinde çok renk kullanılabilir. Sıraltı ve sırüstü tekniğinde uygulanabilir.

Sırlı tuğla: Tuğlanın firuze, patlıcan moru, lacivert sırla kaplanıp fırınlanmasıyla elde edilir. Tuğlanın dar ve uzun yüzüne uygulanır. Bu şekilde sırlanan tuğlalar yan yana getirilerek cami, mescit, medrese ve minarelerde süsleme için kullanılır.

Sıraltı Çinileri: Çoğunlukla desen mor, siyah, koyu mavi, firuze renkle boyanır. Üzerine şeffaf renksiz sır sürüldükten sonra fırınlanır. Fırında renksiz ve saydam bir hâle gelen sırın altındaki desen ve renkler bütün ayrıntı ve parlaklığıyla ortaya çıkar. Sır, pişmiş toprak eşyanın üzerine sürülerek fırınlanan saydam koruyucu malzemedir. Hamuru gri sarı renkte kolay dağılan bir hamurdur.

Sır üstü tekniği: Pişmiş toprak önce saydam olmayan bir sırla kaplanır. Fırında pişirildikten sonra üstüne boya ile süslemeler yapılır. Boyama işleminin ardından yeniden fırına konarak ikinci bir pişirme (perdah) yapılır.

Dokuma: İki veya daha çok iplik gurubunun belirli bir düzende kenetlenmesi ile oluşan tekstil yüzeyler.

Aba: Yıkanmış, temizlenmiş, taranmış kalın yünlerle yapılan dokuma türü. Kalın şayak kumaş.

Ağızlık: Dokuma esnasında çözgülerin arasında( alt ve üst çözgüler) atkının geçmesi ile oluşturulan aralık

Abraj: İplik ürünlerinde boyanma veya mordanlanma esnasında oluşan renk farklılıklarının dokumada özellikle enine doğru çizgilerle belirmesine denir.

Apre: Kumaş ve iplik ürünlerinde geçerlilik ve cazibe kazandırmak için yapılan parlatma işlemi.

Argaç: Çözgülerin arasından geçen ve dokumanın enini oluşturan atkı da denilen iplikler.

Arış: Dokumanın iskeletini oluşturan ve dokumanın boyuna olan dikey iplerine çözgü, arış,eriş,direzi denir.

Armür: 24 gücü çerçevesine kadar çalışabilen ve bu çerçeveyi istediği zamanda indirip kaldırmaya yarayan makineye armür, atkı atıldığı esnada hangilerinin aşağıda, hangilerinin yukarıda olduğunu gösteren şemaya ise armür şeması denir.

Bezayağı: Atkıların çözgüler arasından bir alt, bir üst geçerek çözgülerin gizlendiği dokuma örgüsü

Bordür: Süsleme unsurlarının kenarını çerçeveleyen uzun su ya da yol denilen süsleme ögesi.

Cicim: Düz dokuma yaygılarda 3 üst bir alt geçilerek desen sınırlarına göre verev kaydırmaların yapıldığı bir dokuma şeklidir.

Çarpana: Delikli kartlara çözgü ipliklerinin geçirilmesi ve bir sistemle yapılan kolan dokuma.

Çıkrık: El ve ayak yardımı ile çalışabilen ip bükme aracı.

Çımbar: Dokuma yüzeylerin daralmasını önlemek için kenarlarına takılan ve uzayıp kısalabilen araç.

Çiti: Halıda kilim örgüsünün sökülmemesi için saçaktan sonra yapılan zincirli örgü.

Dimi: En küçük raporu 3 iğlikten olan verev kumaş dokuma tekniği.

Doğal boya: Doğadan elde edilen bitki artıkları ve böceklerden elde edilen ve liflerin boyanmasını sağlayan renklendirme amaçlı boyama süreci.

Geve: Eğilip, bükülmüş tiftik yünlerinin çözgü ipliklerine düğümlenmesi ve uçları kesilmeyerek uzun bırakılması sonucu ortaya çıkan havlı dokuma şeklidir. Tülü, filikli, geve de denir.

Gördes düğümü: Türk düğümü olarak da bilinen iki çözgü teline atılan halı düğümü

Gücü: Mekikli dokumalarda ipliklerin aşağıda ve yukarıda olmasını sağlayarak ağızlığın açılmasını sağlayan altta ve üstte demir çubuklara bağlı ortası delik çerçevelere gücü dendiği gibi gücü çerçevesi de denir.

Halı: Çözgü ipliklerine renkli desen ipliklerinin her iki ilmeye veya tekniğe göre tek ilmeye düğümlenmesi ve arasından atkı ipliği geçirilmesi sonucu havların aynı veya ayrı yükseklikte kabartılı olarak kesilmesi ile oluşan yüzeylere denir.

Kilim: Halı dışındaki havsız dokuma yaygılara genellikle verilen isimdir. Atkı ipliklerinin çözgüleri alt-üst sistemi ile tamamen kapatması ile oluşan atkı yüzlü dokumalardır.

Kirkit: Halı ve düz dokuma yaygılar yapılırken çözgüler arasından atkıların sıkıştırılmasına yarayan hayvan kemiği, taş, ahşap veya metalden yapılmış tarak gibi aletlere denir. Bu alet ile yapılan dokumalara ise kirkitli dokumalar denir.

Kirman: Artı şeklinde yün eğirme aracına verilen isim.

Kolan: Eyerleri atlara bağlamak veya çadırları direklere bağlamaya yarayan şerit halindeki dokumalar.

Kufi yazı: Dik ve köşeli arap harfleri ile oluşturulmuş yazı sitili, süsleme ögesi.

Levent: Dokuma tezgâhlarındaki çözgülerin sarıldığı altta ve üstte bulunan kalın çubuklardır, ayrıca çözgü ağacı da denir.

Mekik: Atkıların çözgüler arasındaki açıklıktan kolay geçmesini sağlayan atkı ipliğinin üzerine sarıldığı, iki ucu sivri ahşap ya da kemikten araç.

Mordan: Doğal boyamacılıkta boyaların tekstil üzerinde daha iyi sabitlenmesi ve kalıcılığını sağlayarak renk değişikliklerini de sağlayan doğal veya kimyasal maddeler.

Örme: İpliklerin birbiri ile veya herhangi bir ipliğin belli bir yöne doğru sistemli biçimde ilerlemesi ile oluşan yüzeylere denir.

Sine Düğümü: İran düğümü olarak da bilinen ve tek çözgü teline atılan halı düğümü.

Sumak: Motiflerin sınırları içinde ayrı renkteki desen ipliklerinin çözgü çiftlerine çeşitli şekillerde dolanması ile oluşan dokuma şeklidir.

Zili: Desen ipliğinin üç üstten bir alttan geçmesi ile zeminin tamamen doldurulduğu dokuma boyunca birbirine paralel yivlerin görüldüğü atkı yüzlü dokuma şeklidir. Atkı ipliklerinin arasına desen ipliklerinin sıkıştırılması esasına dayanır.